नेपालको कानून अनुसार केटा वा केटीको उमेर २० वर्ष नपुगी गरिएको सबैखाले विवाह “बालविवाह” हो । बालविवाहले सामान्यतया नेपालको समाजमा वर्षैदेखि चलिआएको सामाजिक घटनालाई दर्शाउँछ, जहाँ एक सानी बालिकाको वयस्क पुरुषसँग विवाह भइरहेको पाइन्छ । नेपाल मूल्य र मान्यताले भरिपूर्ण विकासशील देश हो । यद्यपि, केही नराम्रा प्रचलनहरू अझै पनि यहाँ राष्ट्रभित्र बसोबास गरिरहेका छन्, तीमध्ये “बालविवाह” एक हो । बालविवाह प्रथा मानव अधिकारको घोर उल्लङ्घन हो, जसले जीवनमा शरीरिक, मानसिक र भावनात्मक तहहरूमा दागहरू छोडिरहेको हुन्छ । यसबाहेक, सानै उमेरमा विवाह गर्ने महिलाहरूले विभिन्न घरेलु हिंसाको शिकार भएको पाइन्छ । 

नेपाल उच्च गुणस्तरीय जनशक्तिको अभाव भएको सानो राष्ट्र हो। यो संयुक्त राष्ट्र मानव विकास सूचकांकमा १४३ औं स्थानमा छ, जसको लगभग ३३% जनता गरिबीको रेखामा बाचिरहेका छन् । विभिन्न कानुन र नीति नियम बने पनि समाजमा यो प्रथा अझै पनि कायम छ । नेपालको कानुन अनुसार विवाहको न्यूनतम उमेर २० वर्ष तोकिए तापनि ३७% नेपाली चेलीहरुको १८ वर्ष नपुग्दै र १०% ले १५ वर्ष नपुग्दै विवाह गर्ने गरेका छन् ।  युनिसेफको तथ्याङ्कले बंगलादेश र भारतपछि एसियामा नेपालमा तेस्रो उच्चमा बालविवाह भएको दर देखाउँछ । लैंगिक असमानता, सामाजिक चालचलन, बालिकाको अधिकार, सुरक्षित स्वास्थ्य सेवा, बालिकाको सुरक्षाको चासो, र यौनिकता जस्ता कुराहरूको अभावलाई बालविवाहको प्रचलनका कारण मानिन्छ।

नेपालको ग्रामीण तथा तराई क्षेत्रमा जस्तै जनकपुर, बर्दिवास, धनुषा आदिमा बालविवाह अत्याधिक मात्रामा हुने गरेको पाइन्छ । गरिबी, शैक्षिक पहुँचको अभाव, बालश्रम, सामाजिक दबाब र हानिकारक प्रचलनहरू लगायतका केही प्रमुख कारणहरुले, बालविवाहको चलन अधि बढिरहेको छ। साथै, यसले नेपालको उच्च गुणस्तरीय जनशक्तिको अभावमा बढी योगदान पुर्याउछ । केटाहरू भन्दा केटीहरू बढी असमान अभ्यासबाट प्रभावित छन्। 
पुरातन र मध्ययुगीन समाजहरूमा किशोरावस्थाको उमेरमा वा त्यसभन्दा सानो उमेरमा विवाह गर्नु सामान्य थियो। पछि, १९९१  देखि २००७  सम्म दक्षिण एसियामा दरमा निकै नै कमी आएको थियो, तर किशोर किशोरीहरूमा नभई बालबालिकामा कमी देखिएको थियो। नेपालमा सन १९६३ देखि बालविवाह गैरकानूनी रहेको र २० वर्षपछि मात्रै महिला र पुरुष दुवैले विवाह गर्न पाउने नीति बने तापनि आज सम्म यो चलन समाजमा प्रचलित छ । नेपालमा बालविवाह गर्ने वा गराउने कानूनद्वारा दण्डनीय रहेको छ भने विवाहको कानूनी उमेर अन्य राष्ट्र हेरी सबैभन्दा बढी रहेको एक राष्ट्र हो । तैपनी, कागजमा बलियो सो कानूनको आजसम्म उचित कार्यान्वयन हुन सकेको छैन र बालविवाहको प्रथा अझै प्रचलित छ। युनिसेफको एउटा छलफल पत्रले नेपालमा ७९.६५% मुस्लिम केटीहरू, पहाडी क्षेत्रमा बस्ने ६९.७५% केटीहरू र अन्य ग्रामीण क्षेत्रमा बस्ने ५५.७५% केटीहरू सबै १५ वर्षको उमेर नपुग्दै विवाहित छन भनिएको छ। त्यसैगरी धनी परिवार जन्मेका बलिकाहरू गरीब घर परिवारमा जन्मेका बलिका भन्दा ढिलो विवाह गर्दै आएको पाइन्छ । बालविवाहले केटीहरूमा उनीहरूको स्वास्थ्य (मानसिक र शारीरिक), शिक्षा र सामाजिक विकासको दृष्टिकोणबाट दिगो प्रभाव पार्छ। 

विवाह हुनेबित्तिकै युवतीहरू विवाहपछि आफ्नो प्रजनन क्षमता प्रमाणित गर्न र विशेष गरी छोराछोरी जन्माउन बाध्य हुन्छन्, जस्ले आमा र सन्तान दुबैको जीवनलाई पनि खतरामा पार्छ । १८ वर्ष मुनिका आमाहरूमा १९ वा २० वर्षकी आमाको तुलनामा ३५ देखि ५५% प्रि-टर्म वा कम वजनको बच्चा जन्माउने जोखिम हुन्छ। साथै, आमाको उमेर  १८ वर्ष मुनिको हुँदा शिशुको मृत्युदर ६०% भन्दा बढी हुन्छ। कम उमेरकी आमाहरूबाट जन्मेका शिशुहरू कमजोर प्रतिरक्षा प्रणाली भएका हुन्छन् र कुपोषणको उच्च जोखिमको सामना गर्छन्। विकासोन्मुख देशहरूमा १५ देखि १९ वर्षका केटीहरूको मृत्युको सबैभन्दा कारण गर्भावस्था थियो। 

अशिक्षित विवाहित किशोर किशोरीहरू वयस्कको रूपमा विवाह गर्ने शिक्षित महिलाहरूको तुलनामा सामाजिक एक्लोपन र घरेलु हिंसाको ठूलो जोखिममा हुन्छन्। बालविवाहले युवा केटीहरूलाई शिक्षाबिना जोखिमपूर्ण अवस्थामा राख्छ जसको परिणामस्वरुप महिलाहरूले आफ्नो श्रीमानमा पूर्ण रूपमा निर्भर भएर आफ्नो र आफ्ना छोराछोरीलाई आर्थिक रूपमा कमाउने अवसरहरू कम गर्न सक्छन् । उनीहरूका पतिहरूबाट हुने घरेलु र यौन हिंसाले युवा केटीहरूको लागि आजीवन विनाशकारी मानसिक स्वास्थ्य निम्त्याउछ । बालविवाहको उच्च दरले देशको आर्थिक विकासमा नकारात्मक असर पार्छ किनभने बालविवाहले बालिकाको शिक्षा र श्रम बजारको सहभागितामा असर गर्छ। नेपाल बहु-सूचक सर्वेक्षण डेटा प्रयोग गरेर, यसका शोधकर्ताहरूले अनुमान गरेका छन् कि सबै केटीहरू २० वर्ष र त्यसपछिको उमेरसम्म विवाहमा ढिलाइ गर्नाले नेपाली महिलाहरूमा देशको कूल गार्हस्थ्य उत्पादनको ३.८७५ बराबर नगद प्रवाह बढाउनेछन्।

सरकारले सुधारका निम्ति  विभिन्न निति नियम बनाए पनि नेपालमा अझै पनि धेरै बालबालिकाको विवाह १८ वर्षअघि नै गरिँदै आएको छ, जसका कारण उनीहरुको भविष्य अन्धकारमा छ। सानै उमेरमा विवाह गर्ने केटीहरू एचआईभी र प्रसूति फिस्टुला लगायत प्रारम्भिक यौन प्रारम्भ र बच्चा जन्माउनेसँग सम्बन्धित स्वास्थ्य खतराहरूको लागि प्राय बढी संवेदनशील हुन्छन्। हैसियत, शक्ति र परिपक्वता नभएका केटीहरू प्रायः घरेलु हिंसा, यौन दुर्व्यवहार र सामाजिक अलगावको सिकार हुन्छन्, बालविवाहका सधैं केटीहरूलाई उनीहरूको शिक्षा वा अर्थपूर्ण कामबाट वञ्चित गर्दछ, जसले निरन्तर गरिबीमा योगदान पुर्याउँछ, बालविवाहले लैङ्गिक असमानता, र रोगको चक्रलाई निरन्तरता दिन्छ, शारीरिक रूपमा परिपक्क नभएका बालिकाको सानै उमेरमा विवाह गराउनाले मातृ तथा बालमृत्युदर उच्च हुन्छ । नेपालमा बालविवाह हटाउन बालविवाह र विवाह दर्ताको लागि राष्ट्रिय कानूनी र राजनीतिक रूपरेखालाई बलियो गर्दै, किशोरीहरूलाई सशक्तिकरण, धार्मिक नेताहरूको साथसाथै पुरुषहरूको संलग्नता, व्यापक यौन शिक्षामा पाठ्यक्रमको निरन्तर संशोधनलाई समर्थन गर्दै, प्रतिबद्धताको सार्वजनिक अभिव्यक्तिलाई बढावा दिन र बालविवाहमुक्त क्षेत्र घोषणा गर्न समुदायहरूलाई परिचालन गर्ने, किशोर-मैत्री स्वास्थ्य सेवाहरू बलियो  गर्न सकिन्छ ।

बालविवाहलाई समाजको सहयोगबिना सजिलै नियन्त्रन गर्न नसकिने सामाजिक खतरामध्ये एक मानिन्छ । धेरै पटक बालिकाका आमाबुवाले आफ्ना छोरीको जबरजस्ती कुनै ठूला व्यक्तिसँग आर्थिक सहयोगका निम्ति विवाह गराउँछन् । त्यसर्थ सामाजिक मानव भएकाले हामीहरु यस्ता चलनहरुका नराम्रा पक्षहरु देखि सचेत हुनुपर्दछ र उनीहरूलाई मद्दत गर्नुपर्दछ। एउटा स्पष्ट मानसिकता विकास गर्नुपर्दछ जहाँ एक जवान केटीले शिक्षा प्राप्त गर्न सकोस र थप स्वतन्त्र हुन सकोस । केटीहरूमा लगानी, उनीहरूको सामाजिक र आर्थिक सम्पत्तिको विकास, उनीहरूलाई शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाहरूमा पहुँच दिन र उनीहरू तयार नभएसम्म विवाह स्थगित गर्न सक्ने सुनिश्चित गर्नु भनेको नेपालमा बालविवाहको दर घटाउन मद्दत गर्नु महिलाहरूको लागि ठूलो सम्मान हो। माथिको छलफलबाट यो पनि निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ कि बालविवाहमा बालिकाको प्रजनन र यौन स्वास्थ्यमा सबैभन्दा बढी असर पर्छ । यो गम्भीर समस्याबाट हामी सबै सचेत हुनुपर्छ । 
(लेखक बालबालिकाको हकहितकाको क्षेत्रमा अभियान्ताको रुपमा परिचित हुनुहुन्छ । )