महिनावारी प्रजनन चक्रको प्राकृतिक अङ्ग हो । विश्वका धेरै ठाउँमा र नेपालमा यो वर्जित, कलङ्कित, ‘लुकेको’ र विरलै चर्चामा रहेको छ । महिनावारी जीवनको  एक  सामान्य भाग हो ।

महिनावारीको  समयमा मासिक धर्मले घेरिएको नकारात्मक सांस्कृतिक अभ्यासहरूले महिला र बालिकाहरूको जीवन, स्वास्थ्य र सुरक्षामा नकारात्मक प्रभाव पारिरहेको छ र लैङ्गिक असमानता र बहिष्कारणलाई बढावा दिइरहेको छ । धेरै किशोरीहरू र महिलाहरूका लागि महिनावारीलाई प्रभावकारी रूपमा बुझ्न वा व्यवस्थापन गरिएको छैन, जसले किशोरीहरूको विद्यालयमा उपस्थिति र सिकाइका अवसरहरू सहितको स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर पारिरहेको छ । महिनावारी  सरसफाई  व्यवस्थापन  स्वच्छताको  एक  आवश्यक  पक्ष हो,  जसलाई  किशोरी  र  महिलाहरूले महिनावारी  र रजोनिवृतिको  बिचमा  पालना  गर्नुपर्छ ।

नेपालको  सन्दर्भमा, हरेक  दिन नेपालमा  करिब २  लाख  ५०  हजार  महिला  तथा किशोरीहरू  महिनावारी  हुँदै  आइरहेका  छन् । महिला र किशोरीहरूले स्वच्छ र स्वस्थ अभ्यासहरू  हासिल गर्नका निमित्त  विभिन्न  किसीमका  अवरोधहरूको  सामना  गर्नुपरेको छ । महिनावारीको  समयमा  महिलाहरूले  स्यानिटरी  न्याप्किन  तथा  सफा  कपडा  सफा पानी, साबुन, स्वच्छ  शौचालय  लगायतका  सामाग्रीहरू  प्रयोग गर्न सकिरहेका छैनन् । ग्रामीण क्षेत्रका  ५३ प्रतिशत महिला  किटीहरू  महिनावारीको  समयमा  विद्यालय  जानबाट  वञ्चित भइरहेका छन् । करिब  ४० देखि ६० प्रतिशत किशोरीहरूले आफ्नो  पुनः प्रयोग गर्न मिल्ने कपडा घरबहिर घाममा  प्रत्यक्ष  रूपमा  सुकाउँछन्  भने  बाँकी ४० देखि ५० प्रतिशत किशोरीहरूले  सूर्यलाई देवता  मानी  सुकाउँदैनन् । यो समस्या नेपालका सुदूर र मध्य पश्चिमी भागहरूमा अझ गम्भीर छ जहाँ महिलाहरूलाई महिनावारीको समयमा प्रतिबन्ध लगाउनुको साथै छाउगोठमा पठाइन्छ, जसले गर्दा किशोरीहरू सर्पले  टोक्ने, बलात्कार  तथा  यौन दुर्व्यवहार  सिकार हुन परिरहेको छ । 

त्यसैगरी नेपालमा हरेक वर्ष ५० भन्दा बढी चाडपर्व मनाइन्छ । राष्ट्रिय चाडपर्वहरूको मिति तोकिए पनि ज्योतिषीहरूले चन्द्र क्यालेन्डरअनुसार धार्मिक चाडपर्वहरू तय गर्छन्, जस्तै दसैँ नेपालको सबैभन्दा ठूलो र महत्वपूर्ण हिन्दु चाड हो । यस पर्वले खराबीमाथि राम्रोको विजय र देवी दुर्गाका नौ रूपहरूको सम्झना गर्दछ । यसलाई विजया दशमी वा बडादशैं पनि भनिन्छ । हुर्कंदै गर्दा, अधिकांश नेपाली महिलाहरू उनीहरूको महिनावारीको समयमा पूजास्थलमा प्रवेश गर्दैनन् र नयाँ पुस्ताले पनि यही कुरा सिकिरहेका छन् । धेरै संस्कृतिहरूमा, महिनावारी भएका किशोरी तथा महिलाहरूलाई चाडपर्वको समयमा उपवास बस्न र पूजा गर्नबाट वञ्चित गरिएको छ ।

यस्ता  समस्याहरू  हटाउन रोटरी क्लब अफ रुद्रमतीले विभिन्न क्षेत्रत्रहरूमा सचेतनामूलक कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्दै आइरहेको छ । रोटरी क्लब अफ रुद्रमतीले महिनावारी सम्बन्धी  जनचेतना  जगाउने  र महिलाहरूको  व्यक्तिगत विकास र आर्थिक  विकास गर्ने उद्देश्यले पर्वत लगायत विभिन्न ठाउँहरूमा तलिम  चलाउँदै आइरहेको छ । त्यसै क्रममा  पर्वतका  महिलाहरूलाई  स्यानिटरी  प्याड बनाउनका  लागि तालिम  दिँदै आइरहेको छ । यस क्लबले  मोती  पुस्तकालयसँग  समन्वय  गरी यो कार्यक्रम  सञ्चालन गर्दै आइरहेको छ । तालिम लिएपश्चात् पर्वतका महिलाहरूले प्याडका साथसाथै चोलो, म्याक्सी, कुर्था सुरुवाल, पेटिकोट लगायत  कपडाहरू  सिलाउन सक्ने भएका छन्, जसले गर्दा आफ्नो  व्यक्तिगत  सीप विकास  हुनुका साथसाथै आर्थिक अवस्थामा पनि साधार हुनेछ । महिला समुहले ६० दिने अग्रीम सिलाइ तालिम प्राप्त गरेपछि उनीहरूले पुनः प्रयोग गर्न मिल्ने प्याडहरू बनाउन सिकेका छन् । कार्यक्रममा पाँच वटा विद्यालयमा महिनावारीको समयमा ध्यान दिनुपर्ने आवश्यकता महसुस गरी महिलाहरूमा महिनावारी सम्बन्धी हुने हिचकिचाहट हटाउन गरिएको यो एउटा प्रयास सार्थक प्रयास थियो । तालिमका सहभागी महिलाहरूले यो तालिम पाएपछि आफूलाई थप केही गर्ने भावना जागृत भई घरेलु उद्योग पनि दर्ता गरिसकेका छन् । महिलाहरूले महिनावारी सम्बन्धी हुने हिचकिचाहट हटाउन भविष्यमा पनि सार्थक प्रयास हुनेछ भन्दै खुसी व्यक्त गरेका छन्।

निष्कर्षमा, महिनावारी सम्बन्धी नकरात्मक सोच हटाउनका लागि हरेक गाउँ, सहर र क्षेत्रमा यस्ता महिला सञ्जालहरूको आवश्यकता छ । कतिपय कामहरू राज्यको नीति र कानुनले मात्र गर्न नसक्दा सार्वजनिक क्षेत्रको संयुक्त पहलबाट परिवर्तन र कार्यान्वयनमा ल्याउन सकिन्छ । महिनावारी जीवनको सामान्य भाग हो, तर पनि नेपालमा धेरै महिला र किशोरीहरूले स्वास्थ र स्वच्छतापूर्ण अभ्यासहरू हासिल गर्न विभिन्न  अवरोधहरूको सामना गर्नुपरेको छ । हामीले यस्तो समाज निर्माण गर्न सक्नुपर्छ, जसमा किशोरीहरूले आफ्नो महिनावारीको बारेमा कुरा गर्न लाज र घिन नभई खुसी र गर्वका साथ व्यक्त गर्न सकून् ।

(लेखक आईसीए नेपालमा कार्यरत हुनुहुन्छ ।)